Çalışma süresi kural olarak işçinin işverenin emrinde olduğu süreden ibarettir. Bu süre zarfınca işçi söz konusu işte zaman harcar. Çalışma süreleri geçmişte oldukça katı uygulamalara tabii iken değişen hayat koşullarına zamanla uyum sağlayarak esnekleştirilmiştir.
Normal çalışma saati haftada en çok 45 saat olarak belirlenmiştir. İşçi ve işveren kendi aralarında anlaşarak günlük 11 saati aşmamak kaydıyla bu çalışma sürelerini haftanın çalışma günlerine dağıtabilirler.
Haftalık normal çalışma süresinin üstünde yapılan çalışmalar ise kanunen fazla çalışma olarak nitelendirilir. Fazla çalışma konusu kanun koyucu tarafından işçileri korumak amacıyla güvence altına alınmış bir husustur. İşçilerin en doğal hakkı olan dinlenme hakkının tanınması sonucu fazla çalışma kavramı da İş Hukuku bağlamında düzenlenmiştir. fazla çalışma işçinin rızası doğrultusunda normal iş saatlerini aşan çalışmaları kapsamaktadır. Bu fazla çalışmalar kural olarak kanunda sayılan nedenlere dayanmaksızın yapılır. Fazla sürelerle çalışma ise başkaca bir kavramdır. Kimi durumlarda taraflar aralarında 45 saatin altında iş saati kararlaştırılabilir. Kararlaştırılan iş saatinin üzerinde yapılan çalışmalar ise fazla sürelerle çalışma olarak hukuken nitelendirilir. Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma birbirine benzer olmakla birlikte alınacak ek ücret bakımından değişiklik göstermektedir.
Kural olarak bazı durumlarda işçilerden fazla çalışma yapmaları beklenebilir. Kanun koyucu İş Kanunu’nun 41.maddesinde ülkenin genel yararları, işin niteliği veya üretimin arttırılması gibi nedenlerle fazla çalışmanın yapılabileceğini hüküm altına almıştır. Kimi zaman normal kimi zaman zorunlu ve olağanüstü nedenlerden ötürü işçilerin fazladan çalışması gerekebilir. Bu durumda fazladan çalışılan her 1 saat için işçinin saat başı aldığı ücret %50 yükseltilerek ödenir. Haftalık 45 saatin altında çalışacağı kararlaştırılan işçinin çalışma süresini aşan kısım için alacağı ücret ise her 1 saat için saat başına düşen ücret %25 arttırılarak ödenecektir. Belirtmek gerekir ki, işçi fazla yaptığı çalışmanın karşılığında para talep etmeksizin dinlenme hakkını da tercih edebilir. Fazladan çalışılan her 1 saat için 1 saat 30 dakikalık izin kullanma hakkına sahip olur. Fazla sürelerle çalışma durumunda ise bu zaman 1 saat 15 dakika olarak belirlenmiştir.
FAZLA ÇALIŞMA TÜRLERİ
NORMAL NEDENLERDEN ÖTÜRÜ FAZLA ÇALIŞMA
Genellikle üretimin arttırılması gibi nedenlerle işçiden fazla çalışma yapması uygulamada sık sık talep edilmektedir. Bununla birlikte ülkenin genel yararları ya da işin niteliği gereğince fazla çalışma yapılabilir. Bunun için işçinin fazla çalışmaya onay vermesi zaruridir. İşçi sözlü ya da yazılı olarak bu çalışmaya rıza göstermelidir. İşveren bu hususta işçiyi zorlayamaz.
ZORUNLU NEDENLERLE FAZLA ÇALIŞMA
İşyerinde acil bir durum olması halinde zorunlu nedenlerden ötürü işçiden fazla çalışma yapması talep edilebilir. Bir arıza olduğunda ya da arızanın muhtemel olduğu anlaşıldığında buna dayanılarak fazla çalışma talep edilebileceği gibi acele işlerde veya deprem, sel gibi zorlayıcı durumlarda da işçilerin bir kısmından ya da tamamından zorunlu çalışma yapmaları istenebilir.
OLAĞANÜSTÜ NEDENLERLE FAZLA ÇALIŞMA
Bu olasılıkta işçinin ve işverenin rızası olsun ya da olmasın Bakanlar Kurulunca alınan karar doğrultusunda fazla çalışma yapılır. seferberlik ilan edildiği durumlarda olağanüstü nedenlerle çalışma gündeme gelir. Bu çalışma olağanüstü nedenin ortadan kalkmasıyla sona erer.
FAZLA ÇALIŞMA İSTEMENİN KOŞULLARI
Fazla çalışma ihtiyacı olmalıdır.
İş Kanunu uyarınca fazla çalışmanın gündeme gelebilmesi için ülkenin genel yararı yahut işin niteliği veya üretimin arttırılması gibi sebepler mevcut olmalıdır. Ülkenin genel yararı bağlamında turizm sektöründeki gelişmeler örnek gösterilebilir. İşin niteliğinden kasıt ise bir işin belirli bir sürede muhakkak bitirilme zorunluluğundan kaynaklı olabilir.
İşçi ve işveren fazla çalışma konusunda anlaşmalıdır yani işçinin bu çalışmaya onay vermesi gereklidir.
İşçinin onayı yani rızası olmadan işveren onu fazla çalışmaya zorlayamaz. Ancak bu onay koşulu zorunlu ve olağanüstü nedenlerle yapılacak olan çalışmalarda aranmaz.
Fazla çalışma yapılacağı işçilere bildirilmelidir.
İşçilere fazla çalışmanın yapılması talebinin ne zaman duyurulması gerektiği mevzuatta yer almamaktadır. İşveren makul bir süre önce işçiye bunu bildirmelidir. Makul sürenin tespitinde her iki tarafından da menfaati göz önünde bulundurulmalıdır.
Fazla çalışma yapma kararı işveren veya işveren vekili tarafından verilmelidir.
İşveren kendiliğinden fazla çalışma yapmış ise bu çalışmanın karşılığını işverenden talep edemez. İşverenin açık ya da örtülü bir şekilde işçiden fazla çalışma yapmasını istemesi gerekmektedir.
FAZLA ÇALIŞMANIN KARŞILIĞI
İş Hukuku uyarınca her iş bir ücret karşılığında yapılır. işçi fazla mesai yaparak fazla çalışma ortaya koyduğunda ise ek ücret almaya hak kazanır. Bu ücret ise zamlı olarak işçiye ödenir. İşçi fazla mesai yaparak normalden daha fazla yorulmakta ve dinlenme hakkından feragat etmektedir. Haftalık 45 saatin üzerinde yapılan çalışmalar fazla çalışma kapsamına girerek bu çalışmanın karşılığını zamlı bir şekilde almayı gerektirir. Kanun koyucu fazla çalışma yapan işçiye verilecek zamlı ücret için bir miktar öngörmüştür. Ancak taraflar isterlerse kendi aralarında zam oranını kararlaştırılabilirler. Ancak işçi ve işverenin kendi aralarında fazla çalışma için öngördükleri zamlı oran kanun koyucunun belirlediği zam oranının altında kesinlikle olamaz.
Kural olarak işçiye her 1 saat için verişecek fazla çalışma ücreti işçinin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesi ile tespit edilir. İşçi ister normal nedenlerle ister zorunlu ya da olağanüstü nedenlerle fazla çalışma yapsın alacağı zam oranı %50’dir. Bu zam oranı asgari alt sınır olarak hukuken belirlenmiştir. Taraflar kendi aralarında bu sınırı yükseltebilir ancak azaltamazlar.
Üzerinde durulması gereken bir diğer husus ise fazla çalışma ücretinin işçinin ücretinin içinde kararlaştırılıp kararlaştırılamayacağıdır. Uygulamada işçilerin fazla çalışma ücretlerinin asıl ücretlerinin içinde olduğuna ilişkin anlaşmalar yapıldığına rastlanılmaktadır. Bu anlaşmanın geçerliliği birtakım hususların varlığına bağlıdır. Öncelikle işçi bu hususa onay vermeli ve razı olmalıdır. Bununla birlikte işçiye ödenen maaşın asgari ücretten makul seviyede fazla olması gerekmektedir. Ayrıca böyle bir anlaşmanın varlığında bile işveren işçisinden yılda 270 saatle sınırlı olarak fazla çalışma talep edebilir. Yılda 270 saatin üzerinde olan fazla çalışmalar işçinin maaşının içerisine dahil edilemez.
Üst düzey yöneticiler ise fazla çalışma ücreti talep edemezler. Ancak bu kişilere işveren tarafından fazla çalışma yapması istendiğinde bu takdirde fazla çalışma ücreti alabilirler.
DENKLEŞTİRME ÇALIŞMASI
İşçi ve işveren anlaşarak haftalık çalışma süresini günlük 11 saati aşmamak üzere diğer günlere dağıtabilirler. Bu uygulama neticesinde yoğun iş dönemlerinde işçiler fazla çalışmakla birlikte diğer haftalarda daha az çalışarak bu dönemi denkleştirirler. Bu dönemde haftalık 45 saati aşan çalışmalar da yapılsa bunlar fazla çalışma kapsamına girmeyecektir. Belirtmek gerekir ki, denkleştirme uygulamasında işçinin onayı esastır. Haftalık çalışma süresi nasıl bölünürse bölünsün günlük 11 saati aşmamak kaydıyla hukukidir. Yani haftalık 6 gün çalışılan bir işyerinde max haftalık 66 saat çalışma yapılabilir.
TELAFİ ÇALIŞMASI
İşçi bazı durumlarda gerek işyerinden gerekse ortaya çıkan zorunlu kaynaklanan nedenlerden ötürü eksik çalışma yapmış olabilir. Kanun koyucu işçinin yapmış olduğu bu eksik çalışmayı telafi etme imkanı getirmiştir. Telafi çalışması yapılabilmesi için zorunlu nedenlerden ötürü işin durmuş olması veya bayram ve tatillerden önce ya da sonra işyerinin tatil edilmiş olması gerekmektedir. Ancak telafi çalışması için bu nedenlerden başkaca nedenler de söz konusu olabilir. İşçilerden telafi çalışması yapılmasını isterken dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır. İşçi max 3 saat telafi çalışması yapabilir. Bunun akabinde işçinin günde 11 saatten fazla çalışamayacağı da hesaba katılmalıdır. Tatil günlerinde ise kural olarak telafi çalışması yapılmaz.
KISA ÇALIŞMA NEDİR?
Kısa çalışma kural olarak zorlayıcı sebeplerle işyerindeki haftalık çalışma süresinin bir süreliğine yani geçici olarak azaltılması yahut durdurulmasıdır. Özellikle ekonomik, sektörel veya bölgesel kriz yaşanma durumunda kısa çalışma uygulaması gündeme gelir. Bu durumlarda işyerinde faaliyetler tamamen ya da kısmen geçici olarak durmak zorunda kalır. Bu durumda işçilere kısa çalışma ödeneği ödenir. İşçi bu ödenekten yararlanabilmek için işsizlik sigortası hak etme koşullarını yerine getirmiş olmalıdır. Dolayasıyla her işçi bu ödenekten yararlanamaz. Ayrıntılı bilgi için hukuki danışmanlık almanızı öneririz.
FAZLA ÇALIŞMA NASIL İSPAT EDİLİR?
Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi bu hususu ispatlamakla mükelleftir. İşçi çeşitli vasıtalarla iddiasını ispatlayabilir. Örneğin, işyeri kayıtları, işe giriş çıkışı gösteren belgeler ispat açısından fayda sağlar. İspat konusunda bordrolar oldukça önemlidir. Bir bordronun sahteliği kanıtlanıncaya dek geçeli olarak kabul görülerek bu bordroda yer alan fazla çalışma alacağının ödendiği kabul edilir. Ancak bordroda yer alan fazla çalışma bölümü boş ise işçi kural olarak her türlü delille iddiasını ispatlama hakkına sahip olur. Bununla birlikte bordroda imza yoksa da aynı şekilde her türlü delil kullanılarak iddia ispat olunabilir.